Mezopotamya’nın Önemi: Fırat ve Dicle nehirlerinin bereketli toprakları, insanlık tarihinin en erken uygarlıklarının beşiği oldu. Burada doğan şehirler, devletler ve imparatorluklar dünya tarihini şekillendirdi.
Babil’in Doğuşu: Bu verimli topraklarda, MÖ 3. binyılın sonlarında (yaklaşık MÖ 1894), Amorit kökenli Samu-abum önderliğinde, Sümer ve Akkad uygarlıklarının gölgesinde yeni bir güç yükselmeye başladı: Babil.
“Babil” Adının Kökeni: Şehrin Akadca adı “Bāb-ilim”dir. Bu, “Tanrı’nın Kapısı” veya “Tanrıların Kapısı” anlamına gelir. Bu isim, şehrin dini ve kültürel önemini en başından vurgular. Sümercede ise “KÁ.DINGIR.RA” (Ka-dingir-ra) olarak geçer.
Babil Şehri: Dünyanın Merkezi: Fırat Nehri’nin kıyısına kurulan Babil, sadece bir başkent değil, döneminin en önemli kültürel, dini, ticari ve siyasi merkeziydi. Zaman içinde muazzam surlarla çevrili, görkemli tapınakları ve saraylarıyla dünyanın harikalarına ev sahipliği yapan, efsanevi bir metropole dönüştü. “Babil, göklerin altındaki bütün ülkelerin krallığının başıdır”
Babil Devletleri ve İmparatorlukları: Yükseliş ve Çöküş Dalgaları
Eski Babil Dönemi (MÖ 1894 – MÖ 1595): Amorit kökenli kralların yönettiği bu dönem, Hammurabi ile zirveye ulaştı. Babil, Güney Mezopotamya’nın tartışmasız hakimi oldu.
Kassit Dönemi (MÖ 1595 – MÖ 1155): Hititler’in Babil’i yağmalamasından sonra gücü Kassitler ele geçirdi. Bu uzun dönemde Babil kültürü sürdü ve gelişti.
Orta Babil / Isin II Dönemi (MÖ 1157 – MÖ 626): Kassitler’den sonra güç mücadeleleri yaşandı. Asur İmparatorluğu giderek artan bir tehdit oluşturdu.
Yeni Babil (Keldani) İmparatorluğu (MÖ 626 – MÖ 539): Nabopolassar önderliğinde Asur İmparatorluğu’nu yıkarak bağımsızlığını kazandı. Oğlu 2. Nebukadnezar döneminde altın çağını yaşadı. Bu dönem, Babil’in mimari harikalarının ve bölgesel gücünün doruğudur. Pers Kralı Büyük Kiros tarafından MÖ 539’da fethedilmesiyle bağımsız Babil devleti sona erdi, ancak şehir önemini uzun süre korudu.
Hammurabi (Hüküm Süresi: ~MÖ 1792 – MÖ 1750):
Eski Babil’in en büyük kralı. Komşu şehir devletlerini fethederek bir imparatorluk kurdu.
En Kalıcı Mirası: Hammurabi Kanunları. Dünyanın en eski, en iyi korunmuş ve sistematik yazılı hukuk külliyatlarından biri. Bir stel (dikilitaş) üzerine Akadca çivi yazısıyla kazınmıştır.
İlkesi: “Göze göz, dişe diş” (Lex Talionis) bu kanunlarla ün salmıştır, ancak sosyal sınıflara göre farklı cezalar da içerir. Tanrılar adına adaleti sağlama amacı taşır. Kanunların üst kısmında, adaleti temsilen güneş tanrısı Şamaş’tan yasaları alırken betimlenir.
Nebukadnezar (Nebuchadnezzar II) (Hüküm Süresi: MÖ 605 – MÖ 562):
Yeni Babil İmparatorluğu’nun en güçlü hükümdarı. Babası Nabopolassar’ın başlattığı işi taçlandırdı.
Askeri Başarılar: Mısır’ı sınırladı, Yahuda Krallığı’nı (Kudüs’ü MÖ 587/586’da yıkarak) ve Sur’u fethetti. “Babil Sürgünü” onun döneminde gerçekleşti.
Mimarı: Babil’i yeniden inşa etti ve eşsiz güzellikte bir başkent yarattı. Onun döneminde şehrin ünlü yapıları inşa edildi veya büyütüldü.
Mimari Harikalar: Dünyanın Yedi Harikası’ndan İkisi
Babil Kulesi (Etemenanki Zigguratı):
Tanrı Marduk‘a adanmış muazzam bir kademeli tapınak kulesi (ziggurat).
“Babil Kulesi” efsanesinin kaynağı. Tevrat’ta (Yaratılış 11) insanların göğe ulaşmak için inşa ettikleri, ancak Tanrı’nın dillerini karıştırarak durdurduğu kule olarak geçer.
Devasa boyutlarıyla (tahmini 90 metre yüksekliğinde) şehrin ve Marduk kültünün simgesiydi. “Göklerle Yerin Temelinin Evi” anlamına gelen Etemenanki olarak bilinirdi.
Babil’in Asma Bahçeleri:
Antik Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri.
Geleneksel olarak, eşi Amitis’in (Medli bir prenses) memleketinin yeşil dağlarını özlemesi üzerine 2. Nebukadnezar tarafından yaptırıldığı söylenir. (Bazı tarihçiler Sennacherib’in Ninova’daki bahçeleriyle karıştırılabileceğini öne sürer, ancak Babil’de olduğu görüşü hâkimdir).
Teraslar üzerinde yükselen, karmaşık sulama sistemleriyle beslenen egzotik bitki ve ağaçlardan oluşan muhteşem bir yapay cennet. Görkemi ve mühendisliğiyle antik dünyada nam salmıştı.
Düzenin Temeli: Hammurabi Kanunları
- Yapısı ve İçeriği: Giriş (Hammurabi’nin tanrılardan meşruiyetini ve adalet getirme niyetini anlatır), 282 madde, Sonuç (Kanunların kalıcılığı ve uymayanları lanetleme).
- Konular: Ticaret, borç, evlilik, miras, kölelik, tarım, kira, mesleki hatalar (doktor, inşaatçı), hırsızlık, cinayet, yaralama vb. hemen hemen tüm toplumsal ilişkileri düzenler.
- Sosyal Sınıflar: Kanunlar awilum (soylu/özgür insan), muşkenum (daha düşük statülü özgür?/krala bağımlı?), ve wardum (köle) olmak üzere sınıflar arasında farklılık gösterirdi. Cezalar suçlunun ve mağdurun statüsüne göre değişirdi.
- Önemi: Sistematik yapısı, yazılı olması ve kamuya açık dikilmesiyle (herkes bilmeli) hukuk tarihinde çığır açtı. Mezopotamya hukuk geleneğinin zirvesi ve sonraki birçok sistemi etkileyen temel bir metindir.
Tanrılar, Mitler ve Kozmos: Babil Dünya Görüşü
- Baş Tanrı Marduk: Yeni Babil döneminde panteonun başına yükseldi. Şehrin koruyucu tanrısı. Enūma Eliş destanında kaos canavarı Tiamat‘ı yenip dünyayı ve insanı yaratarak baş tanrılığı kazandığı anlatılır. Bel (“Efendi”) olarak da anılırdı.
- Diğer Önemli Tanrılar:
- Ea/Enki: Bilgelik, su ve yeraltı suları tanrısı. Marduk’un babası.
- Şamaş: Güneş tanrısı, adalet ve hakikatın koruyucusu. Hammurabi’ye kanunları verirken betimlenir.
- Sin: Ay tanrısı.
- İştar: Aşk, savaş ve bereket tanrıçası. Babil’in koruyucu tanrıçası. İnanna’nın Akad karşılığı.
- Nabu: Yazı, bilgelik ve kâtiplerin tanrısı. Marduk’un oğlu. Borsippa şehriyle bağlantılı.
- Enūma Eliş: Babil Yaratılış Destanı:
- Dünyanın ve insanlığın kökenini anlatan başlıca mit. Tanrılar arasındaki savaşları, Marduk’un Tiamat’ı yenip bedeninden dünyayı yaratmasını, diğer tanrıların isyanı üzerine tanrılar için hizmet etsin diye Kralu’nun kanından ilk insanı yaratmasını konu alır. Marduk’un baş tanrı olarak taç giyme töreniyle sona erer.
- Gılgamış Destanı:
- Sümer kökenli olmasına rağmen, günümüze ulaşan en eksiksiz versiyonu Babil tabletlerinde bulunur. Ölümsüzlük arayışındaki Uruk Kralı Gılgamış’ın maceralarını, dostu Enkidu’nun ölümünü ve sonunda ölümün kaçınılmazlığını kabul edişini anlatır. İnsanlık durumuna dair derin sorgulamalar içerir.
- Babil Tufan Hikayesi (Atrahasis / Utnapiştim):
- Gılgamış Destanı’nın 11. tabletinde detaylı anlatılır. Tanrılar insanların gürültüsünden rahatsız olup tufan göndererek onları yok etmeye karar verir. Tanrı Ea, dürüst insan Utnapiştim‘e (Sümer’deki Ziusudra, Tevrat’taki Nuh) bir gemi inşa etmesini söyler. Utnapiştim, ailesini, çeşitli zanaatkârları ve her türden hayvanı gemiye alır. Tufandan sonra tanrılar onu ödüllendirir ve ölümsüz kılar. Bu hikâye, Tevrat’taki Nuh Tufanı anlatısıyla çarpıcı benzerlikler taşır.
Babil Kültürü: Bilginin ve İhtişamın Mirası
Dil ve Yazı: Akadca (Sami dili) imparatorluğun resmi diliydi. Sümercenin kutsal ve bilimsel dil olarak önemi devam etti. Çivi yazısı kullanıldı. Binlerce tablet edebiyat, din, hukuk, astronomi ve matematik bilgilerini günümüze taşıdı.
Astronomi ve Astroloji: Gece göğünü sistematik olarak gözlemlediler. Burçlar kuşağını tanımladılar, gezegen hareketlerini kaydettiler, tutulmaları tahmin etmeye çalıştılar. Astronomik gözlemler dini kehanetlerle (astroloji) iç içeydi. Matematiği geliştirmelerinin önemli bir nedeni astronomi hesaplamalarıydı.
Matematik: Altmışlık (sexagesimal) sayı sistemini (dakika/saniye, daire 360 derece buradan gelir) mükemmelleştirdiler. Karmaşık hesaplamalar, cebirsel denklemler, geometri (alan ve hacim hesapları), Pisagor teoreminin özel durumlarını biliyorlardı.
Tıp: Hastalıkları genellikle tanrıların gazabı veya kötü ruhların işi olarak görürlerdi. Tedavilerde bitkisel ilaçlar, büyü ve ayinler bir arada kullanılırdı. Ancak belirli semptomları tanımlayan ve bazı mantıklı tedaviler öneren tıbbi tabletler de vardır.
Sanat ve Mimari: Seramik, mühürcülük, metal işçiliği, kabartma sanatı gelişmişti. Mimari, devasa zigguratlar, tapınaklar, saraylar, surlar ve kapılarla (İştar Kapısı’nın çini kaplamaları ve canavar rölyefleri ünlüdür) karakterize edilir. Stilize ve sembolik bir anlatım hakimdi.
İki Nehir Arasında Sönmeyen Işık
Babil, Mezopotamya’nın kumlarına gömülmüş olsa da mirası asla sönmedi. Hammurabi’nin adalet arayışı, Nebukadnezar’ın mimari dehası, zigguratların göğe yükselen ihtişamı, asma bahçelerin gizemi, Marduk mitlerinin evrensel sorgulamaları ve bilimsel keşifleri, Batı ve Doğu medeniyetlerini derinden etkiledi. Hukuk, astronomi, matematik ve edebiyatın temellerine katkıda bulunan bu görkemli uygarlık, insanlığın ortak hafızasında “Tanrıların Kapısı” olarak sonsuza dek yerini aldı.
